همه چیز در مورد بیش فعالی کودکان – علائم و راه های درمان
بیش فعالی چیست و والدین چه مواردی را باید در این مورد بدانند؟
معمولا همه‌ی ما دست کم یک کودک بیش فعال را در خانواده یا اقوام و دوستان خود سراغ داریم. این کودکان بسیار باهوش و با استعداد هستند ولی با این وجود، در زندگی تحصیلی و شغلی موفق نمی‌شوند و قاعدتا سبک تربیت کودک در این بچه های متفاوت تر است، چون آنها نمی‌توانند بر چیزی تمرکز کنند و انرژی و استعدادهای سرشار خود را در جهت درست به‌کار بگیرند. خوشبختانه این مسئله قابل کنترل است و اگر والدین بدانند که چگونه با کودک بیش فعال خود برخورد کنند، می‌توانند انرژی و استعدادهای او را به مسیر درست هدایت کرده و زمینه‌ی موفقیت‌های او در آینده را فراهم کنند. در این مقاله از مسیر سبز، اول به این می‌پردازیم که بیش فعالی چیست و سپس راهکارهایی را برای مواجهه با این مشکل، بیان می‌کنیم. با ما همراه باشید.
بیشفعالی چیست و کودک بیش فعال چه مشخصاتی دارد؟
این اختلال یکی از اختلالات شایع و در عین حال با تشخیص سخت برای پزشکان است. اختلال بیشفعالی بیماری پیچیده‌ای است و اغلب تشخیص داده نمی‌شود. درباره کودکی که با چنین اختلالی تشخیص داده میشود ۳ علامت را نباید از یاد ببرید که شامل پرتحرکی، کمبود توجه و تمرکز و در نهایت اعمال تکانه‌ای (کارهای ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی) است. زمانی که پزشک بتواند جزئیات لازم را از والدین و مدرسه به دست آورد میتوان معیارهای لازم را در نظر گرفت. علائم اختلال بیشفعالی (کمتوجهی) باید در بیشتر از یک مکان دیده شود مثلا خانه و مدرسه و البته اینکه برای چند ماه این علائم بروز کند. داشتن ۶ علامت یا بیشتر از علائم اختلال کمتوجهی یا بیشفعالی که باید دست‌کم ۶ ماه وجود داشته باشد تا بتوان گفت کودک بیش‌فعال است.
علائم کودک بیش فعال چیست؟
معمولا علائم بیش فعالی، در دو یا چند حوزه از زندگی فرد مشاهده میشوند: یعنی خانه، محلِ کار، مدرسه و روابط اجتماعی. شیوه‌ی بروز و میزانِ نشانه های بیش فعالی، باید به صورتی باشد که با میزانِ رشدی که از کودک انتظار داریم، در تضاد باشد. یعنی کودک باید به میزان قابل توجهی، در مقایسه با همسالانِ خود، بیش فعال تر باشد.
علائم بیش فعالی، قبل از سن ۱۲ سالگی مشاهده میشوند. در ویرایش چهارم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-IV)، گفته شده است این علائم باید قبل از ۷ سالگی مشاهده شوند. ولی در حال حاضر، سن ۱۲ سالگی به عنوان معیاری قابل قبول در نظر گرفته میشود، زیرا اغلبِ بزرگسالان، به سختی گذشته را به خاطر می‌آورند و تعیینِ سن دقیق شروع بیشفعالی در کودک، دشوار است. در واقع، معمولا علائم دوران کودکی که بزرگسالان به یاد می‌آورند، قابل اعتماد نیست. بنابراین، در ویرایش پنجم این راهنما، راه گریزی برای تعیینِ سن قطعی شروعِ بیشفعالی، اضافه شده است.
علائم بیش فعالی کودکان
- بیشترِ اوقات، کودک دست و پاهایش را تکان میدهد و بر روی صندلی، پیچ و تاب میخورد.
- بیشترِ اوقات، در کلاس درس یا مکانهای دیگری که باید روی صندلی بنشیند، از جای خود بلند میشود.
- بیشترِ اوقات، به طور افراطی در اطراف میدود، یا از هر چیزی بالا میرود، در صورتی که نباید این کارها را انجام دهد (این مورد در نوجوانان و بزرگسالان، به وجودِ احساس بیقراری محدود میشود).
- بیشترِ اوقات، نمیتواند بیسر و صدا در بازیها یا فعالیتهای فراغتی شرکت کند.
- بیشترِ اوقات، «در حالِ حرکت» است یا طوری رفتار میکند که انگار «توسط یک موتور رانده میشود».
- بیشترِ اوقات، بیش از حد صحبت میکند.
این نشانه‌ها باید حداقل، به مدتِ ۶ ماه ادامه داشته باشند و در دوران کودکی، یعنی در سن ۱۲ سالگی یا قبل از آن، مشاهده شوند. به علاوه، این نشانه‌ها باید دست‌کم در دو محیطِ مجزا (مثلا در مدرسه و در خانه) مشاهده شوند و موجب اختلال قابل‌توجهی در عملکرد یا روابط اجتماعی، تحصیلی یا شغلیِ کودک شوند.
دلیل بیش فعالی در بچه ها چیست؟
دلیل بیشفعالی کودکان دقیقا معلوم نیست، بیشتر مطالعات نشان میدهد اختلال بیشفعالی موروثی است. اما در سالهای اخیر تحقیقات از ارتباط این اختلال با مواد سمی محیطی مانند بیسفنول A و فتالات(مهمترین مواد در تولید مواد آرایشی، پلاستیک، پرده حمام) و همینطور حشرهکشها خبر میدهد. این علم بسیار جدید است و تحقیقات همچنان باید ادامه پیدا کند. کودکان نسبت به مواد سمی محیط حساس هستند و باید نسبت به مواجهه آنها با این مواد دقت شود. چندین دلیل دیگر برای ابتلای کودک به اختلال بیشفعالی میتوان در نظر گرفت که از جمله میتوان به ژنتیک، آسیب کوچک مغزی در زمان تولد یا حتی استرس و نگرانی دوران بارداری اشاره کرد.
چطور تشخیص بدهیم که فرزند ما بیش فعال است؟
در اختلال بیشفعالی (کمتوجهی) معدل سنی میتواند از ۲ یا ۳ سالگی باشد. در ۲ سالگی پزشکان به دنبال یافتن علائم هستند و هرچه زودتر این نقص تشخیص داده شود زودتر میتوان مداخله کرد. اما در اغلب موارد تا زمانی که کودک به سن مدرسه نرسیده که نیاز به توجه و نشستن طولانی مدت داشته باشد، این اختلال قابل تشخیص نیست. بچههای باهوشی که نشانههای ضعیفی دارند ممکن است سالها علائم را داشته باشند تا دوره آموزشی مدرسه که باید برنامه منظم، چند منظوره و مدیریت زمان انجام دهند و اینجاست که دچار مشکل میشوند.
دختران با پسران در بیش فعالی فرق دارند
پسران سه برابر دختران در معرض این اختلال هستند و به طور معمول دختران ۵ سال بعد از پسران تشخیص داده میشوند. دختران بی‌نظم و ساکت کمتر به چشم می‌آیند حتی اگر اختلال‌شان به اندازه پسران باشد. بی‌توجهی و نادیده گرفتن موضوعات پیرامون از علائم اختلال در دختران مبتلا به بیشفعالی است. در پسران به جای آن انجام و بروز حرکات و رفتارهای متفاوت و غیرمنطقی بدون انگیزه قبلی و برنامه عاری از فکر انتظار میرود. در دوران دبستان دخترانی با اختلال بیشفعالی، کودکانی کم‌دقت یا بی‌دقت هستند، همچنین در آموختن مهارت‌های آموزشی و حل مسائل ضعیف بوده و به جزئیات و موضوعات محیط پیرامون خود توجه ندارند، کمتر توجه می‌کنند و با تمام کردن کارها مشکل دارند اما آنها معمولا پرخاشگر نیستند. دختران قرار نیست کیف مدرسه‌شان را در زمین بازی جا بگذارند یا دفتر مشق‌شان کثیف باشد.
تشخیص بیش فعالی کودک سخت است
هیچ آزمایشی وجود ندارد که با انجام آن بتوان گفت کودک دچار بیشفعالی است. اما اغلب پزشکان با تاریخچه خانوادگی، جزئیات پرسش‌هایی که انجام می‌دهند و بررسی رفتار کودکان و میزان اهمیت آن براساس سن و سال او سعی می‌کنند تشخیص صحیح را داشته باشند. با صحبت کردن با کودک، والدین و معلمان و اگر لازم باشد مادربزرگ و پدربزرگ و اقوام پزشکان می‌توانند تعیین کنند علائم با توجه به سن کودک متناسب است یا مشکل جدی وجود دارد. آنها باید عواملی مانند عصبانیت، اختلال یادگیری، افسردگی، طلاق یا بیماری یکی از اعضای خانواده را هم در نظر بگیرند.
نکات مهم تربیتی در مورد کودکان بیش فعال
زندگی با کودک بیش فعال، خسته‌کننده و طاقت‌فرسا است، ولی والدین می‌توانند نشانههای آن را کنترل کرده و کاهش دهند. شما میتوانید به فرزندتان کمک کنید تا بر چالش‌های روزمره غلبه کند، انرژی او را به حوزه‌های مثبت هدایت کنید و آرامش بیشتری را به خانواده بیاورید. هر چه برخورد شما با مشکل کودک، زودتر و ادامه‌دارتر باشد، احتمال موفقیت کودک در زندگی نیز بیشتر خواهد بود.
برای کمک به کودک بیش فعال این موارد را رعایت کنید
معمولا کودکان بیش فعال، کمبودهایی در عملکردهای اجرایی دارند، یعنی از تواناییِ فکر کردن و برنامه ریزی کردن از قبل، سازماندهی کردن، کنترل انگیزه‌ها و تکانه‌های ناگهانی و تا انتها انجام دادنِ کارها، برخوردار نیستند. شما باید به عنوان مجری، کنترل را در دست بگیرید و زمانی که فرزندتان، به تدریج مهارت‌های اجرایی را یاد می‌گیرد، راهنمایی‌های بیشتری را به او ارائه بدهید.
درست است که علائم بیش فعالی، گاهی موجب عصبانیت شما میشود، ولی به یاد داشته باشید که کودک بیش فعالی که به حرف‌های شما گوش نمی‌دهد یا شما را آزار میدهد یا پیش دیگران شرمنده میکند، این کارها را عمدا انجام نمی‌دهد. کودکان بیش فعال می‌خواهند آرام بنشینند، اتاق‌شان را مرتب کنند و هر چه والدین به آنها می‌گویند انجام دهند، ولی نمی‌دانند چطور باید این کارها را انجام دهند.
بیش فعالی کودک و خانواده
پیش از هر چیز، باید تاثیر علائم کودک بیش فعال، بر روی کل خانواده را بدانید. کودکان بیش‌فعال، رفتارهایی را از خود نشان می‌دهند که میتواند زندگیِ کل خانواده را مختل کند:
- آنها معمولا دستورات والدین را «نمی‌شنوند» و بنابراین از آنها اطاعت نمی‌کنند.
- آنها معمولا آشفته و بی‌نظم هستند و به راحتی حواس‌شان پرت میشود و در انجامِ کارها، سایر اعضای خانواده را منتظر نگاه می‌دارند.
- آنها کارها را شروع می‌کنند ولی فراموش می‌کنند تا انتها انجام دهند، چه رسد به اینکه پس از انجام آن، همه جا را مرتب کنند.
- ممکن است که قبل از فکر کردن حرف بزنند و چیزهایی بگویند که دور از نزاکت یا خجالت‌آور باشد.
- معمولا به رختخواب بردن و خواباندنِ آنها دشوار است.
- ممکن است که در اطراف خانه بدوند و حتی کارهایی انجام دهند که خود را در معرض خطر فیزیکی قرار دهند.
در برخورد با کودک بیبش فعال چه رفتاری باید داشته باشیم تا او را به سمت موفقیت ببریم؟
شما به عنوان پدر یا مادر، زمینه را برای سلامت عاطفی و فیزیکی فرزندتان فراهم می‌کنید. شما بر عوامل زیادی کنترل دارید که می‌توانند تاثیر مثبتی بر اختلال موجود در کودک‌تان داشته باشند.
۱. قدرت نگرش مثبت به فرزندتان
بهترین دارایی شما در کمک به فرزند بیش فعال تان، داشتنِ نگرش مثبت و عقل سلیم است. وقتی شما آرام و متمرکز هستید، میتوانید ارتباط بهتری با کودک‌تان برقرار کنید و کمک کنید تا او نیز آرام و متمرکز شود.
از دید دیگری به مسائل نگاه کنید. به یاد داشته باشید که رفتار فرزند شما، ناشی از وجودِ یک اختلال است و بیشتر اوقات، عمدی نیست. بر حس شوخ‌طبعی خود تکیه کنید. آنچه امروز شرم‌آور به نظر می‌رسد، ممکن است که ۱۰ سال دیگر، خاطره‌ای خنده‌دار باشد.
در مسائل کوچک سخت‌گیری نکنید و گاهی سازش کنید. وقتی فرزند شما دو کارِ دیگر را به همراه تکالیف مدرسه‌ی آن روز انجام داده است، انجام ندادنِ یکی از کارهای روزمره، آنقدرها هم مهم نیست. اگر فرد کمال‌گرایی باشید، همیشه ناراضی خواهید بود و انتظارات غیرممکنی از فرزند بیش‌فعال‌تان خواهید داشت.
به فرزندتان باور داشته باشید. به تمام چیزهای مثبت، ارزشمند و منحصر به فردِ فرزندتان فکر کنید و آنها را به صورت کتبی، فهرست کنید. باور کنید که فرزندتان میتواند یاد بگیرد، تغییر کند، رشد کند و موفق شود. فکر کردن در موردِ اعتماد به فرزندتان را، به عادتی روزانه، مانند مسواک زدن یا دم کردنِ چای، تبدیل کنید.
۲. از خودتان به خوبی مراقبت کنید
شما الگو و مهمترین منبع قدرت فرزندتان هستید و بسیار مهم است که زندگی سالمی داشته باشید. اگر خسته باشید یا به راحتی صبر و طاقتِ خود را از دست بدهید، از ساختار و حمایتی که با دقت برای کودک بیش‌فعالِ خود ترتیب داده‌اید، غافل می‌شوید.
مراقب خودتان باشید. درست غذا بخورید، ورزش کنید و برای کاهش استرس، راه‌هایی را پیدا کنید، مثلا شب‌ها دوش بگیرید یا صبح‌ها مدیتیشن انجام دهید. وقتی بیمار می‌شوید، بیماریِ خود را بپذیرید و از دیگران کمک بگیرید.
به دنبالِ حمایت باشید. یکی از مهمترین چیزهایی که باید در پرورش کودک بیش فعال به خاطر داشته باشید، این است که مجبور نیستید تمام کارها را به تنهایی انجام دهید. با پزشک، درمان‌گر و معلم فرزندتان صحبت کنید. به گروه‌های حمایتی سازمان‌یافته برای والدین کودکان بیش فعال ملحق شوید. این گروه‌ها برای ارائه و دریافت مشاوره انجمن‌هایی را ایجاد می‌کنند و برای بیرون ریختن احساسات و به اشتراک گذاشتن تجربیات، مکان امنی را مهیا می‌کنند.
گاهی استراحت کنید. دوستان و خانواده می‌توانند برای نگهداری از فرزند شما فوق‌العاده باشند. ولی ممکن است که با رها کردن کودک‌تان، یا تنها گذاشتن فردِ داوطلب با کودکی بیش فعال، احساس گناه کنید. دفعه‌ی بعد پیشنهادِ کمکِ آنها را بپذیرید و صادقانه به آنها بگویید که چگونه باید با فرزند شما رفتار کنند.
۳. میتوانید از حیوانات خانگی برای درمان کودکان بیش فعال استفاده کنید
شاید حس می‌کنید که منزل شما بی‌نظم است و تمایلی نداشته باشید یک حیوان خانگی را نیز به آن اضافه کنید. ولی نگهداری از حیوانات خانگی، مزایای زیادی برای شما و فرزند شما دارد. آنها می‌توانند به شما کمک کنند تا به کودک‌تان مسئولیت‌پذیری را بیاموزید، و موجب شوند گاهی فرزندتان از خانه بیرون برود.
آنها می‌توانند شادی و سرگرمی را به خانه بیاورند و کمک کنند که تمام اعضای خانواده، احساسات یا انرژی منفی خود را تخلیه کنند. مطالعات نشان می‌دهند حیوانات خانگی، می‌توانند شما را از افسردگی، استرس و حتی مشکلاتِ پزشکی رها کنند.
نکاتی برای کمک به متمرکز و سازمان‌یافته ماندنِ کودک بیش فعال
روال ثابتی را دنبال کنید. باید برای هر چیزی، زمان و مکانی را مشخص کنید، تا کودک بیش فعال بداند از او چه انتظاراتی دارید و آن انتظارات را برآورده کند. آدابِ ساده و قابل پیش‌بینی‌ای را برای غذا خوردن، تکالیف مدرسه، بازی کردن و به رختخواب رفتن، تعیین کنید. به فرزندتان بگویید که پیش از رفتن به رختخواب، لباس‌ها را برای صبح روز بعد آماده کند و حتما تمام چیزهایی که او باید به مدرسه ببرد را در مکانی خاص و به صورت آماده برای او قرار دهید.
از ساعت و زمان‌سنج استفاده کنید. در تمام قسمت‌های خانه، ساعت قرار دهید و ساعتی بزرگ را نیز در اتاق خواب کودک بگذارید. برای کارهایی که کودک باید انجام دهد (مانند انجام تکالیف خانه یا آماده شدن در هنگام صبح) زمان کافی در نظر بگیرید. برای تکالیفِ خانه یا زمانِ گذار از فعالیتی به فعالیت دیگر، نظیر زمان بین تمام کردن وقت بازی و آماده شدن برای خواب)، از زمان‌سنج استفاده کنید.
برنامه‌ی زمان‌بندی کودک را ساده کنید. کاهشِ زمان‌های بیکاری، خوب است ولی ممکن است کودک بیشفعالی که مجبور است فعالیتهای بسیار زیادی را پس از مدرسه انجام دهد، پریشان‌تر و «زخمی‌تر» بشود. باید بر اساس توانایی‌های فردی کودک و توانایی‌های لازم برای انجام آن وظایف، کارهای کودک پس از مدرسه را کاهش بدهید.
مکان آرامی را فراهم کنید. حتما برای کودک، فضایی آرام و خصوصی را فراهم کنید که متعلق به خود او باشد. ایوان یا اتاق خواب هم خوب است، البته اگر این مکان‌ها، همان مکان‌هایی نباشند که کودک در زمان استراحت نیز به آنها میرود.
تا جایی که میتوانید، منظم و سازمان‌یافته باشید. منزل‌تان را به شکلی سازمان‌یافته درآورید. فرزندتان حتما باید بداند که هر چیز، در جایِ خود قرار دارد. تا جای ممکن، خود شما باید الگوی نظم و ترتیب باشید.
تقویت مثبت و تحسین فرزندتان را فراموش نکنید
در زمانِ ایجادِ این ساختارهای ثابت، توجه داشته باشید که کودکان بیش فعال، بیشتر مورد انتقاد قرار می‌گیرند. به رفتارهای خوب هم توجه کنید و آنها را تحسین کنید. تحسین برای کودکان بیش فعال بسیار مهم است، زیرا معمولا آنها به ندرت تحسین میشوند. این کودکان، به دفعات، به دلیلِ رفتارهای‌شان مورد انتقاد قرار می‌گیرند، ولی تقویت مثبت به ندرت در مورد آنها انجام می‌گیرد.
یک لبخند، نظری مثبت یا پاداش‌های دیگری از جانب شما، میتواند توجه، تمرکز و کنترل انگیزه‌های ناگهانی را در کودک بیش فعال افزایش دهد. بیش از همه، بر تحسینِ رفتارهای مناسب و انجام کارها تمرکز کنید و تا جای ممکن، برای رفتارهای نادرست یا درست انجام ندادنِ وظایف، واکنش منفیِ کمتری به او نشان دهید. به کودک بیش فعال، برای انجامِ کارهای کوچکی که انجامِ آنها را برای کودکانِ دیگر بدیهی می‌دانید، پاداش بدهید.
درمان دارویی برای کدام بچه‌ها لازم است؟
دارودرمانی به همراه روان‌درمانی و تغییراتی که در زندگی روزانه کودک ایجاد میشود میتواند شرایط را بهبود دهد. داروها زمانی که با رفتار درمانی همراه شوند می‌توانند پرخاشگری و بی‌توجهی کودک را به میزان زیادی بهبود دهند. دارودرمانی زمانی پیشنهاد میشود که تعداد علائم کودک براساس سنش مشخص شود و تنها زمانی از دارو استفاده میشود که کودک واقعا نیاز داشته باشد. در کودکانی که علائم متوسط تا شدید این اختلال را دارند دارودرمانی کمک‌کننده است. در علائم خفیف‌تر معمولا از مشاوره درمانی استفاده میشود.
اما دارویی که برای یک کودک کارساز بوده است نمیتواند برای دیگری هم همان نتیجه را داشته باشد. به همین دلیل پزشکان نظارت زیادی بر کودک دارند تا بتوانند ترکیب مناسب را پیدا کنند. مشخص نیست چرا اما کودکانی که در یک سن خاص دارویی را تحمل نمی‌کنند ممکن است چند سال بعد به خوبی به همان دارو جواب می‌دهند. نکته مهم اینکه تمام دارو ها باید حتما زیر نظر پزشک متخصص استفاده یا قطع گردد.
دیدگاهتان را بنویسید